Thuisgevoel
Iedereen wil zich ergens thuis kunnen voelen, jong en oud, groot en klein, waar we ook vandaan komen. 'Thuis' is moeilijk in een paar woorden uit te leggen, maar het raakt aan een gevoel van 'belonging'. We hechten veel waarde aan het gevoel ergens bij te horen. Het geeft ons een betekenisvolle plek in de wereld.
Onderzoek in scholen bevestigt dat 'je thuis voelen' belangrijk is, voor zowel je mentale als fysieke gezondheid. Het heeft aantoonbare effecten op het welzijn en de motivatie van jongeren. Ook voor nieuwkomers blijkt uit onderzoek dat het leggen van verbindingen en het hebben van een sociaal netwerk heel belangrijk is om stress voor en na migratie te verminderen.
foto: Dries Luyten
Dit benadrukt waarom het zo belangrijk is om altijd aandacht te besteden aan het bevorderen van dit gevoel van 'thuis zijn'. Een omgeving waarin mensen zich thuis voelen, helpt niet alleen bij persoonlijke groei, maar draagt ook bij aan een gezondere samenleving.
Thuisgevoel is in beweging
I like to think of home
as a verb, something
we keep recreating
Madeleine Thien
Een gevoel van thuis is geen vast iets, maar eerder iets dat altijd verandert, zoals de Chinees-Maleisische-Canadese schrijfster Madeleine Thien treffend schrijft. In plaats van het te zien als een vaststaande plek, begrijpen we het eerder als een werkwoord, iets dat altijd in beweging is en van vorm kan veranderen. Het kan gaan over een plaats, een geur, een moment, mensen, eten, ...
Voor mensen met een migratieachtergrond is dit proces vaak extra ingewikkeld. Ze hebben wortels die hen op verschillende plekken verankeren, wat kan leiden tot een blijvende zoektocht naar hoe ze zich kunnen verbinden met verschillende realiteiten. Het navigeren tussen deze werelden is niet altijd makkelijk - bijvoorbeeld tijdens de adolescentie - wanneer hun omgeving soms verschillende verwachtingen heeft.
De vluchteling moet het geheimzinnige raadsel van het leven opnieuw ontwarren
naar Kader Abdolah
Voor mensen die gevlucht zijn, kan dit proces gemengde gevoelens oproepen over hun plaats van herkomst en plaats van aankomst. Het is een intensief overgangsproces waarbij ze zowel rouwen om wat of wie ze hebben achtergelaten als zoeken naar een plek in hun nieuwe leven in een nieuwe omgeving.
Heimwee (tussen troost en trots) in het Red Star Line Museum
Het Red Star Line Museum vertelt verhalen over migratie, zowel van vroeger als nu. En het vertelt deze verhalen niet in een typisch museumgebouw, maar op een 'plaats van herinnering' of 'lieu de mémoire'. Een plek waar hoop, pijn en dromen verbonden aan migreren tastbaar worden in de locatie zelf en in de vele getuigenissen.
Heimwee loopt als een rode draad doorheen migratie. Het is een gevoel dat iedereen kent. Zoals Joke Hermsen beschrijft: "Ons leven speelt zich af tussen heimwee naar het vertrouwde en verlangen naar het onbekende. Heimwee is verbonden aan een thuisgevoel, een plek die ons beschermt en ons bijeenhoudt." Heimwee kan verdrietig zijn, troost bieden of trots opwekken. Heimwee is sterk verbonden met onze zintuigen, zoals herinneringen aan geur, smaken, beelden of geluiden.
Om dit heimwee-gevoel beter te begrijpen, heeft het museum twee jaar lang samengewerkt met een diverse groep mensen. Samen hebben ze gezocht naar de betekenis ervan, hoe je erover kunt praten, hoe je ermee kunt omgaan en hoe het een plek kan krijgen in het proces van het zoeken naar een thuis.
Om te werken rond heimwee, liet het museum heimweedozen bouwen. Hierin zaten objecten, foto's, geuren en kleuren die mensen uitnodigden om hun herinneringen aan heimwee te delen. De sessies met de heimweedozen vonden zowel in het museum zelf als op verschillende locaties plaats, zoals bijvoorbeeld in NT2-klassen in Antwerpen.
Amina bekijkt de heimweedoos. Haar ogen glinsteren. We vergeten even dat we op een doordeweekse donderdag in de tuin van Bibliotheek Permeke samenkomen om een nieuwe kruidentuin te maken. Ze ontdekt foto's, geuren en kleuren in de doos. Een object, zoals een kettinkje met een blauw oogje eraan, herinnert haar aan de schapen die haar grootvader hoedde.
Ze ziet een oud scheerapparaat: 'zoals mijn papa', zegt ze. 'Als hij van zijn werk kwam, verstopte hij snoepjes in zijn jaszak. Ik vond ze altijd.'
De heimweedoos brengt herinneringen. Amina is terug in Syrië. Niet het Syrië van de oorlog, maar het Syrië van haar kindertijd, dat van de lieve zorgen van haar familie.
De eerste sessies met de heimweedozen gaven ideeën voor het verdere project en ze werden een belangrijk onderdeel van alle activiteiten.
Zo kreeg de doos in de expo 'Heimwee. Tussen troost en trots' bijvoorbeeld een levensgrote plaats en werd de heimweedoos opgeschaald tot een heuse heimweekamer. Bezoekers konden hier met de spullen in de kamer hun eigen heimwee-gevoelens ontdekken en ermee aan de slag gaan.
Fatinha Ramos
De expo Heimwee bracht het werk van negen nieuwe kunstenaars met diverse achtergronden samen. Via coaching en masterclasses gingen ze op zoek naar wat heimwee voor hen betekent en daarrond maakten ze nieuw werk.
Naast de expo, kreeg in bibliotheek Permeke ook een samentuin 'Onze tuin' vorm. Kruiden, smaken en eten roepen vaak herinneringen op aan het thuisland. Het zijn de geuren en kleuren die vaak meereizen van het land van herkomst naar België en mensen hier soms met heimwee doen denken aan 'thuis'. Samen met een groep vrouwen met een migratieachtergrond (verbonden aan SAAMO vzw) en bibliotheek Permeke groeit 'Onze tuin'. Een groene oase in de stad gebasserd op herinneringen aan geuren, kleuren en smaken van thuis.
Ruimte geven aan heimwee: co-creatie van verhalen in musea
Mag ik er zijn? Belang van representatie en participatie
Welke verhalen krijgen een plaats in een maatschappij en welke verhalen worden verzwegen of genegeerd?
Dit zijn belangrijke (en spannende) vragen die je als museum altijd moet blijven stellen. Het vertellen van verschillende verhalen geeft mensen het gevoel dat ze erbij horen.
Participatie is een belangrijke manier om ervoor te zorgen dat diverse verhalen verteld worden. Volgens historica Tina De Gendt betekent participatie in de erfgoedsector en bij musea verschillende dingen: het laat zien dat erfgoed en musea deel uitmaken van de samenleving. Het gaat erom zoveel mogelijk mensen te betrekken en te laten meedoen, maar ook om naar hun mening te luisteren. Ze benadrukt het belang van betekenisgeving ('collectief waarderen') en hoe je de dingen presenteert.
De heimweesessies bieden een waardevolle gelegenheid voor mensen om hun persoonlijke ervaringen te delen en te tonen dat heimwee een belangrijk onderdeel is van het migratieverhaal. Het geeft de deelnemers de ruimte om hun identiteit op een dynamische manier te tonen, waardoor ze zich gewaardeerd voelen.
Zoals één van de docenten van de klas vertelt:
'Ik leerde mijn cursisten op een heel andere manier kennen, ze waren zo trots dat ze hun verhaal konden vertellen aan de hand van de objecten. Ze vertelden dingen die dichtbij zichzelf lagen, het is belangrijk om er voorzichtig mee om te springen als docent. De cursisten voelden zich waardevol, als mens behandeld, omdat ze niet enkel vastgepind worden op 'migrant' zijn en 'Nederlands leren'.'
Mensen in hun kracht zetten - welzijn
'We hebben niets meegebracht', zegt ze. Onze herinneringen zitten in de muntthee van mijn moeder en de gerechten met koriander.' Samen met de andere vrouwen van de groep komen de verhalen naar boven over nog méér muntthee, en jasmijn, over het geluid van de zee, muziek van Fairuz, over confituur, gedichten en koffie.
'De heimwee zit in ons lichaam. In ons hart. Samenkomen en erover mogen praten verlicht de pijn.'
Het geven van een recht om te bestaan aan mensen is levensbelangrijk. Als je naar een ander land migreert of op de vlucht bent, kom je vaak terecht in een intensief en vaak verwarrende overgangsperiode. Die stelt je identiteit en bestaan in vraag. Het is waardevol om ruimte te geven aan deze gevoelens, zeker omdat ze in het dagdagelijkse leven niet makkelijk gedeeld kunnen worden. Er is vaak een focus op een (betere) toekomst, met weinig of geen ruimte om terug te kijken naar wat achtergelaten is. Terwijl het ook waardevol en betekenisvol is om het goede (zoals talenten en rituelen) van het verleden te integreren in het nieuwe leven. De heimweesessies bieden deze ruimte, ruimte om stil te staan bij verleden en heden, waardoor je een brug naar de toekomst kan maken.
Het uiten van het soms ingewikkelde 'heimwee-gevoel' via objecten en verhalen kan helend zijn voor de deelnemers. Het werkt 'empowerend', omdat ze zelf bepalen wat ze meenemen, wat ze delen en hoe ze het vertellen. Het creëert verbindingen tussen mensen die elkaar begrijpen door hun ervaringen te delen.
Hanna Arendt zei ooit dat 'verhalen vertellen betekenis onthult, zonder de fout te maken deze te definiëren: het brengt verzoening met de dingen zoals ze werkelijke zijn'.
De maatschappelijke rol van musea als safer en braver spaces
De rol van musea en erfgoedinstellingen is de afgelopen jaren erg veranderd, de nadruk komt steeds meer te liggen op hun maatschappelijke relevantie. Ze zijn niet langer (neutrale) doorgeefluiken van (objectieve) kennis over het verleden, ze proberen via samenwerkingen met andere sectoren verbinden te maken met de samenleving. Door een brug te slaan naar de zorgsector worden bijvoorbeeld culturele erfgoedcollecties gebruikt om het welzijn en de inclusie van mensen te bevorderen. Deze verschuiving erkent dat cultureel erfgoed impact kan hebben op het welzijn van mensen en benadrukt dat deze instellingen actief betrokken moeten worden in de bredere samenleving. Het gaat niet alleen om het bewaren van het verleden, maar ook om waarde en betekenis creëren in het heden.
Een museum als een 'safer space' betekent dat het bewust werkt aan een omgeving waar bezoekers zich gerespecteerd en beschermd voelen. Het idee van 'the braver space' gaat dan over een bewuste keuze om ruimte te bieden voor dialoog en uitwisseling over soms moeilijke, sensitieve thema's. Hierdoor worden bezoekers aangemoedigd om open te blijven staan voor nieuwe perspectieven.
Kunstenares en heimwee-workshopbegeleidster Laura Vargas beschrijft het belang van dit soort projecten: 'Ik denk dat als je naar een nieuw land gaat, het integratieproces heel overweldigend kan zijn. In dit hele proces, waarbij je een nieuwe taal leert en je je moet aanpassen aan een nieuwe maatschappij, is er weinig ruimte voor gevoelens. De workshop geeft ruimte om hier over te praten op maat van de mensen. Niemand wordt gedwongen om persoonlijke verhalen te delen, maar het is wel een safe space. Het is een plek voor mensen, die dit willen, om persoonlijke verhalen en gevoelens te delen. Dit gaat samen met creatief uiten en ideeën tonen.'
Tijd als een belangrijke voedingsbodem voor thuisgevoel
Deze manier van werken vraagt tijd en ruimte. Binnen het heimweeproject hebben we de tijd genomen om dingen op een natuurlijke manier te laten groeien. Het kost tijd om op een zo veilig mogelijke manier vertrouwensrelaties op te bouwen, om nieuwe dingen uit te proberen, om stil te staan bij hoe je je thuis voelt en hoe anderen zich thuis voelen. Het kost tijd om (resoluut) participatief te werken. Het kost tijd om na te denken over hoe je als useum ervoor kunt zorgen dat mensen zich thuis voelen. Het kost tijd om out-of-the-box te denken en andere paden te bewandelen. Het is een blijvende, boeiende en noodzakelijke zoektocht om ruimte te geven aan thuisgevoelens binnen musea en erfgoedsectoren.
De zee brengt me naar mijn familie, ze zijn ver weg maar ze leven dichtbij de zee, de zee die ook tot in België komt. De zee die er altijd geweest is.
deelnemer heimweesessie
Meer info
Biografie
foto: Tom Cornille
Winny Ang houdt van kleine en grote verhalen die haar pad dagdagelijks kruisen. Vanuit die passie werd ze kinder-en jeugdpsychiater en specialiseerde zich verder in culturele psychiatrie. Ze geeft les communicatie en diversiteit aan de toekomstige artsen van de UAntwerpen en werkt in de groepspraktijk ‘t_verhaal. In grensgebieden en inspirerende kruisbestuivingen voelt Winny zich thuis, het heimweeproject in samenwerking met het Red Star Line museum is daar een mooi voorbeeld van. Ze schrijft graag kinderboeken, twee boeken kwamen uit bij Studio Sesam, een uitgeverij met een hart voor diversiteit. Haar laatste boeken ‘Kapitein Nemo’ en ‘Oneindig Ver’ kwamen uit bij De Eenhoorn.
Migratie en verhalen zijn een rode draad in het leven van Nadia Babazia. Als sociologe en antropologe werkt ze al meer dan 10 jaar voor het Red Star Line Museum rond participatie en outreach. Heimwee is het uitgelezen thema om te onderzoeken hoe verhalen kunnen sterken en helen en hoe musea safe en brave spaces kunnen worden in de levenstrajecten van mensen met migratieroots. Het migratieverhaal en de gevoelens van heimwee van haar familie verwerkte Nadia in het kinderboek ‘De koffers van oma’.