Het begon van bij het prille begin. De dag nadat Gurkan mij in die magische zomer van 1988 ten huwelijk vroeg (Hij deed dat op dat kleine balkonnetje waarop hij al zijn brieven had geschreven. En hij ging werkelijk door de knieën.) , beleefde ik mijn eerste taalincident. Gurkan verliet die dag vroeg het huis om de wagen te laten nakijken voor onze tocht naar het zuiden. Het spreekt voor zich dat hij tijdens het ontbijt zijn ouders op de hoogte had gesteld van onze belangrijke beslissing. Vooraleer hij met een zoen het huis verliet, vertaalde hij nog snel moeders boodschap. Zij zou die namiddag naar een huwelijk gaan en zou het fijn vinden indien ik haar wilde vergezellen. Natuurlijk wou ik dat. Ik had heel wat te leren over dit onderwerp. Ik die nooit de ambitie had gehad in het huwelijk te treden. Ik zei prima, hij vertrok en liet mij over aan de goede zorgen van zijn moeder, een toekomstige schoonmoeder met wie je niet kan communiceren. Maar zij wilt juist heel graag communiceren.
Haar zoon die dreigde eeuwig vrijgezel te blijven, had haar die ochtend verblijd met heugelijk nieuws. Oké, ze hadden het wel zien aankomen want ik vernam later dat Gurkan net zo zenuwachtig dagelijks zat te trappeilen tot de postbode kwam als ik dat deed in Antwerpen. U heeft het beeld? U heeft de sfeer? In die sfeer ontpopt zich volgende conversatie. Moeder nodigt mij uit om naast haar plaats te nemen op de sofa. Ze neemt mij teder vast bij mijn arm, wijst naar mijn ringvinger en schuift er een denkbeeldige ring over. Duidelijke taal. Ja, mevrouw deze meid treed spoedig in het huwelijk met uw zoon. Dan spreekt zij het woord doctor uit. Ook voor een niet Turk valt dit eenvoudig te begrijpen.
In het Turks communiceren lijkt mij op dat ogenblik a piece of cake. Alleen weet ik niet zo goed welke dokter iets met ons huwelijk te maken moet hebben. Maar schoonmoeder wordt nog duidelijker : bebek voegt ze aan haar betoog toe. Ook dit woord heb ik mij om niet te achterhalen redenen, reeds eigen gemaakt. Bebek betekent baby. Ik probeer een uitdrukking op mijn gezicht te toveren die moet vertellen : we zien wel maar het kan. Mijn mimiek brengt bij haar alleen de boodschap van aarzeling over. Ze dringt aan, ze vreest dat ik het niet heb begrepen. Ze klopt uitbundig op mijn buik en herhaalt de woorden doctor en bebek. En dan heb ik het door. Deze vrouw verlangt van mij dat ik naar de dokter ga en aantoon dat ik kinderen kan krijgen. Ik denk er niet aan! Verontwaardiging – paniek – onmacht. Ik zie het bordje lonken. Twee verdiepingen lager houdt een gynaecoloog praktijk. Ik roep hayir, hayir en doe dat zonder punt op de i, nee, nee! Ik wil geen medisch onderzoek voor mijn huwelijk. Mijn gepland huwelijk draait daar niet om.
Kinderen kunnen, kinderen moeten niet. Het zweet breekt mij uit en deze keer niet vanwege het klimaat. Ik wil Gurkan ter hulp roepen maar deze geschiedenis speelt zich af in de pre gsm periode. Mijn schoonmoeder krijgt in mijn ogen plots monsterlijke proporties. Zij bezit de kracht om mij nu meteen twee verdiepingen naar beneden te sleuren. Ik vlucht naar het toilet en zoek ontsnapping strategieën. Ik vind ze niet op de pot. Maar mijn sanitaire onderbreking heeft gelukkig een einde gebracht aan de conversatie. Schoonmoeder houdt zich ledig in de keuken en ik sluit mezelf op in een boek. De tijd verstrijkt, ik voel iets minder de gynaecoloog die mij naar zich toe lijkt te zuigen.
Maar ik blijf waakzaam. En spoedig moeten we ons klaarmaken om naar dat huwelijk te gaan. Ik loop ongewoon snel de deur van de gynaecoloog voorbij en adem bevrijd wanneer ik op de straatstenen sta. Anne, dat is moeder in het Turks, en ik samen naar het huwelijk. Ik word voorgesteld aan de kennissen, word breed lachend goedgekeurd en neem uiteindelijk plaats in een grote zaal. Deze dag worden meerdere huwelijken afgehandeld. Het ene koppel na het ander passeert de revue. Maar ik wil alleen Gurkan zien die mij moet redden van zijn moeders plannen. Het is onze beurt. Of beter gezegd, het koppel waarvoor wij hier zijn, doet zijn intrede. Op dat moment grijpt anne mijn hand en wijst naar de bruidegom. ‘Doctor, bebek!’ roept ze uit. Vandaag treedt een kinderarts in het huwelijk. Ik heb nooit een medische controle moeten ondergaan. De prachtige kinderen kwamen er.
Op 17 december van dat jaar traden wij in België in het huwelijk en vertrokken enkele dagen later op huwelijksreis naar Turkije. We waren er voor nieuwjaar en mijn schoonmoeder wou graag van mij vernemen of ik die dag buyuk kedak of kucuk kedak wou eten. Buyuk met puntjes op de u is groot, kucuk ook met diezelfde punten op diezelfde u’s en een streepje onder de c is klein. Kedak is volgens anne het geluid dat zowel een kip als een kalkoen maken. Dat wou ze weten. Moest ze nu een klein of een groot gevogelte laten slachten? Leuk om te weten is dat ze bij de kedak enthousiast armbewegingen maakte van opvliegend pluimvee. Ik verwachtte spoedig een ei op de keukenvloer te vinden. Voor de aardigheid ben ik voor vis gegaan.
Oudejaarsavond. Er is gereserveerd in grote feestzaal van het leger. Gurkans beide broers zijn onderofficieren en zij hebben toegang tot deze gelegenheid. Het leger heeft veel van deze feestzalen waar tot groot jolijt van de beroepsmilitairen aan zeer lage prijs kan gefeest worden. Begrijpelijk wanneer je personeel bestaat uit dienstplichtigen. De familie is verenigd en deze avond wordt beschouwd als ons huwelijks feest. De sfeer zit er duidelijk in, iedereen vermaakt zich, ik ook. Mijn zin om uitbundig te vieren wordt alleen getemperd door het beeld van die jonge rekruten die plateaus torsen waar ze wonderwel niet onder bezwijken. Ineens is daar het geluid van ontelbare borden en glazen die versplinteren tot bijeen te vegen glitters. Eén soldaat is bezweken onder de onmenselijke last.
Gurkan kijkt ook bezorgd. Als ex beroepsmilitair weet hij maar al te goed wat hier het gevolg zal zijn; dagen cachot, de plek waar mijn man ook zoveel tijd doorbracht. Maar we feesten verder. Nieuwjaar en een huwelijk brengt dubbele vreugde en uitbundigheid. Baba, papa komt naast mij zitten. En hij begint te vertellen. Zijn vertellen heeft meer weg van declameren en het gebeurt met de nodige ernst. Hij heeft mijn volle aandacht en om dit te onderstrepen lanceer ik bij tijd en stond een evet baba en een tabi baba; ja papa, natuurlijk papa. De conversatie verloopt sprankelend tussen ons beide. Ik laat mij meeslepen door klanken die ik niet begrijp maar waarvan ik het geluid steeds meer apprecieer. Hij put duidelijk energie uit mijn evets en tabis. Dit is werkelijk één van die magische momenten geweest tussen mij en die man die je alleen kon liefhebben.
Maar plots verschijnt Gurkan die totaal verbouwereerd is en verbaasd aan zijn vader vraagt waarom hij gedichten van Yunus Emre en Mevlana voor mij declameert. Josiane begrijpt toch geen Turks, baba. Nooit zoveel ergernis en verontwaardiging gezien op het gelaat van de man met zijn milde lach. Ik had toch evet en tabi gezegd na iedere strofe! Zijn schoondochter wist precies waar het om ging. Misschien heb ik onbewust die nacht de basis gelegd voor een warme band met deze unieke figuur. Baba, schone mens. Vandaag nog alleen maar een herinnering. Mijn schoonvader kon noch lezen, noch schrijven. Aardbeving in Erzincan deed hem veel familie verliezen en ook de kans om naar school te gaan. Maar hij kende de gedichten van Yunus Emre en Mevlana uit het hoofd. Iedere morgen moet Anne hem de krant voorlezen.
Dat beeld koester ik net als het moment dat hij mij vertelde : “Ik zie jongeren naar mij toekomen, bij me zitten en luisteren. Ik zie dieren hetzelfde doen net zoals zij die mentaal zwakbegaafd zijn. Maar de volwassenen draaien mij de rug toe.” Ismail Kurt stond gekend als Eren baba. Eren is de titel die je geeft aan een wijs en eerlijk man. Dat was baba en zijn kleinzoon draagt deze naam met dezelfde vanzelfsprekendheid. Ik was geen kind of dier die nacht. Misschien kan u mij mentale zwakheid toeschrijven. Maar ik heb geluisterd, baba en ondertussen heb ik de gedichten van deze twee grootheden begrepen.
Mijn schoonvader was een man van oprechte eenvoud, mijn schoonmoeder een dame van prestige. Zo zou ze mij op een dag een tak van haar familie voorstellen. Opnieuw alleen thuis, zonder tolk en met anne op de sofa. Dit deel van de familie had het ver geschopt. Alle kinderen hadden gestudeerd. Eentje was doctor geworden. Met dat woord was ik sinds ons vorig gesprek erg vertrouwd. Wou nog in overmoed vragen naar de specialisatie maar liet dit toch achterwege. De andere was avucat geworden. Ook zonder specialisatie in de Turkse taal kan je je voorstellen met wat deze persoon zijn kost verdient. Ik wenste ze beide proficiat.
Maar toen kwam de derde. Zij was hakim geworden. Gefronste wenkbrauwen moesten mijn schoonmoeder duidelijk maken dat ik niet mee was en verduidelijking nodig had. Het was voor haar het signaal om haar acteertalent ten toon te spreiden. Ze zou even spelen wat een hakim was. Meteen sprong ze op de sofa en begon in guerrillastijl bommen en granaten in de kleine zitkamer neer te knallen. De ontploffingen vlogen om mijn oren. Dit was een zware aanval die indien werkelijk uitgevoerd meerdere doden ten gevolge zou hebben. Kon het zijn dat Gurkan mij verzwegen had dat er zich tussen zijn familieleden een terrorist school? Mijn vermoeden werd bevestigd. Anne deed zich zelf de boeien om en het geknal stopte. Wat een tragedie! Een terrorist in de familie die uiteindelijk gearresteerd werd! Hier moest deze avond toch even op het balkon over gepraat worden. Schaamde Gurkan zich voor zijn nicht? Je hebt ze niet altijd te kiezen en het kan in de beste families voorkomen. En waar vocht ze voor? Misschien was de zaak wel gerechtvaardigd. Deze avond zou dit besproken worden en ik nam mij voor begripvol te zijn. Maar de tragedie had hier zijn eindpunt nog niet bereikt. Een traan rolde over mijn wang toen anne het touw nam, een galg improviseerde en het hoofd door de galg stak. Deze familie had een terrorist in zijn gelederen die werd gearresteerd en tenslotte de doodstraf kreeg. Een jong leven was hier opgeofferd voor idealen.
Gurkan had niet de moed gevonden me dit te vertellen uit angst mij te verliezen. Kende hij mij niet beter? Ik die op mijn twintigste soms droomde van de Rote Arme Fraction te vervoegen. Ik leefde mee met de zwaarte die deze familie met zich meedroeg. En in het diepst van mijn medeleven verliet mijn schoonmoeder de kamer. Ook zij wou, begrijpelijk, een traan discreet verwijderen. Ze kwam terug met haar kamerjas aan over haar gewone kleding en trad binnen met een waardigheid die menig notabel niet zou kunnen evenaren. Ik voelde dat ik moest rechtstaan en deed dat dan ook. Statig nam ze plaats en met een beslist maar toch gracieus gebaar beval zij mij te gaan zitten. Vanaf dat moment waren we niet meer alleen in de kamer. Anne gaf het woord aan meerdere partijen en luisterde met wijsheid en ernst. Een blik in mijn richting en het was duidelijk dat de voorstelling was afgelopen. Ze wees naar zichzelf en verklaarde : ben hakim. Ben is ik en hakim begreep ik plots ook. Ik mag dement worden, ik mag Alzheimer op bezoek krijgen, het woord hakim zal ik blijven onthouden. Deze familie bevat naar ons weten geen terroristen, wel artsen en advocaten en één nichtje heeft het tot rechter geschopt.
Ach er zijn nog zoveel verhalen die ik u kan vertellen maar u wordt misschien moe. Mijn publiek hier niet en vraagt om de volgende flater. Zoals toen die keer dat we samen in de auto naar Yeni Turku zaten te luisteren. Geweldige groep en Gurkan had mij verzekerd dat de teksten kwalitatief hoogstaand waren. Wie ben ik om dit in twijfel te trekken. Hij is tenslotte de Turk van dienst en hij heeft smaak. Alleen wist ik niet wat ik met die koteletten moest aanvangen. Ik had het duidelijk gehoord en begrepen, het refrein ging over pirzola, koteletten. In die periode hielp ik Gurkan regelmatig mee in zijn restaurant en had mij de menukaart ook in het Turks eigen gemaakt. Het waren koteletten waar deze nieuwe Turken over zongen. Goed, in alles ziet poëzie. Gurkan, verklaar mij de diepere betekenis van deze stukken vlees. Of kan het hier, Jan Fabre in gedachte, gaan om een aanklacht. Ik zou het onze klanten in het restaurant weten te vertellen bij het aanreiken van hun bord. Mijn vraag werd beantwoord met schaterlachen. Gurkan had geen pirzola gehoord, wel bir saga, bir sola. Niets meer of niets minder dan ene rechts, ene links. De jongens stonden niet in de keuken, ze waren aan het breien of hielden een flink stapritme aan.
Nu ben ik pas echt op dreef en dan ben ik moeilijk te stoppen. Dat weten mijn vrienden helaas maar al te goed. Opnieuw in de auto, ditmaal toerend in Izmir. Ik achteraan want broer Sinan is ook mee. En de broers hebben veel te vertellen. Ik luister zoals gewoonlijk aandachtig om iets van het gesprek op te vangen. Ik hoor herhaaldelijk het woord kalibalik vallen, wel zonder puntjes op de i. Dit is voor mij een houvast. De broers hebben het over vis. Balik is vis en wanneer je een alibalik zonder puntjes op de i vraagt, krijg je een forel op je bord. Is het u duidelijk wat mijn eerste Turks Nederlands vertalend woordenboek was? Precies, de menukaart. Gezien kalibalik steeds werd voorafgegaan door cok, veel was het mij duidelijk dat de vangst schitterend was geweest dit jaar. Wanneer het gesprek tussen de broers enkele seconden stilvalt, gebruik ik deze stilte om mijn voor de hand liggende vraag te stellen : welke vis is kalibalik? Hilariteit alom in de huurwagen. Kalibalik betekent druk en het was inderdaad druk in Izmir.
Twee toehoorders verlaten de tafel. Ik moet afronden, dit wordt te langdradig. Ik heb in de loop der jaren heel wat Turkse woorden bijgeleerd. Mijn zinnen blijven belabberd maar ik sla me uit de slag. En daar gaat taal om : bruggen leggen, proberen elkaar te begrijpen in iedere betekenis van dit woord. Maar soms vertelt stilte nog het meest.
